تهران و ریاض در انتظار تحولی تازه در دور ششم مذاکرات

اغلب کشورهای خاورمیانه به فکر تجدید روابط با همسایگان خود و رفع کدورت‌ها افتاده‌اند؛ با توجه تحولات منطقه ای و تحرکات دیپلماتیک باید دید چنین فضایی می تواند مذاکرات ایران و عربستان را در دور ششم به نتیجه ای مهم برساند.

مهسا مژدهی: یک وقفه کوتاه بین گفتگوهای ایران و عربستان ظاهرا قفل مذاکرات را شکسته است و برای نخستین بار در یک سال گذشته، به‌صورت جدی از پیشرفت حرف زده می‌شود. فواد حسین وزیر خارجه عراق، کشوری که نقش میانجی را بین تهران و ریاض بازی می‌کند، درباره گفتگوهایی که در ۲۱ آوریل بین دو کشور برگزار شد، می گوید این دیدار امنیتی بود و با حضور مسئولان عالی‌رتبه برگزار شد و دو طرف بر سر یادداشت تفاهم ۱۰ بندی توافق کردند. با همه اینها مشخص نیست که به‌طور رسمی چه اتفاقی در دور پنجم گفتگوها رخ داده که ارزیابی همه طرف‌ها از آن مثبت بوده است. مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق نیز معتقد است که توافق نزدیک بوده و دو کشور با پرونده گفتگو و الزامات شرایط کنونی منطقه با مسئولیت بالایی برخورد می کنند.

ایران و عربستان روابط خود را از سال ۲۰۱۶ و پس از اعدام شیخ نمر در ریاض و حمله به سفارت عربستان در تهران، قطع کردند. این قطع ارتباط با افزایش حملات به‌ویژه از سوی سعودی‌ها همراه شد و تا زمانی که ترامپ سرجایش در کاخ سفید سفت نشسته بود، خبری از آشتی یا کاهش تنش‌ها به گوش نمی‌رسید.

از دور پنجم مذاکرات چه می‌دانیم؟‌

اولین بار در دی‌ماه سال گذشته بود که خبر پیشرفت‌هایی در روابط ایران و عربستان زده شد. در آن زمان مشخص شد که ریاض به سه دیپلمات ایرانی شاغل در سازمان همکاری‌های اسلامی ویزا داده است. چراغ بعدی را محمدبن‌سلمان روشن کرد که در اسفندماه در گفتگویی با مجله آتلانتیک گفته بود ایران همسایه ماست و تا ابد باقی خواهد ماند و به همین دلیل باید مشکلات را حل کنیم و به‌دنبال راه‌هایی برای حسن همجواری بگردیم.

اما اسفندماه خوبی برای ریاض و تهران نبود. ایران از اعدام ده‌هانفر در عربستان ناراضی بود و رفتارهای ایران در شمال عراق هم سعودی‌ها را محتاط کرده بود. به همین خاطر دور پنجم گفتگوها موقتا متوقف شد و دوباره در اواخر فروردین دو طرف با میانجی‌گری مشترک عراق و عمان به میز مذاکره برگشتند.

ریاست هیات ایرانی که راهی بغداد شده بود را سعید ایروانی معاون شورای عالی امنیت ملی و سفیر سابق ایران در عراق به عهده داشت و از طرف سعودی‌ها، خالد علی الحمیدان رییس سازمان اطلاعات عربستان آمده بود.

فواد حسین وزیرخارجه عراق در توصیف این گفتگوها اعلام کرده دو کشور در این مذاکرات به موضوع تداوم آتش‌بس در یمن پرداخته و درباره برگزاری دور بعدی مذاکرات در سطح دیپلماتیک هم به توافق رسیده‌اند. مصطفی الکاظمی که خود شخصا در این مذاکرات کنار تیم ایرانی و سعودی نشسته بود، گفته به اعتقاد او تهران و ریاض به‌زودی روابط خود را از سر می‌گیرند.

دور تازه گفتگوها در شرایطی از سر گرفته شد که به‌نظر مساله آتش‌بس یمن از سوی ریاض اعلام شد. به‌نظر می‌رسد موضوع یمن، مسائل امنیتی منطقه و حج از مباحث اخرین گفتگوها باشد. با اغاز دور تازه‌ای از ثبت‌نام حجاج و توافق‌های اولیه برای ورود دیپلمات‌ها به گفتگوهای آتی می‌شود گفت که حرف‌های مقامات عراقی در مورد پیشرفت مذاکرات بی‌پایه نیست. برخی از رسانه‌ها مدعی شده‌اند که در هفته‌های پیش رو احتمالا دیپلمات‌های دو کشور رایزنی‌ها را آغاز خواهند کرد.

چرا دو طرف مایل به مذاکره هستند؟

یک سال و نیم پیش کمتر کسی می‌توانست پیشبینی کند که سیر وقایع سعودی‌ها را به مسیری می‌کشاند که پای میز مذاکره با مقامات امنیتی ایران بنشینند. اما تحولات در کاخ سفید باعث شد که ریاض سیاست خارجی تازه‌ای را برای خود پایه‌ریزی کند. یکی از مسائلی که سعودی‌ها در خاورمیانه با آن روبه‌رو بوده‌اند موضوع ایران است. دو کشور شش سال گذشته را در قطع کامل روابط گذرانده‌اند و تا همین یک سال قبل، وقتی هنوز مشخص نشده بود که سکان کاخ سفید قرار است به دست چه‌کسی بیفتد، تصمیمی برای از سرگیری روابط نداشتند. ایران البته در سه سال اخیر اعلام کرده بود که اماده همکاری با کشورهای منطقه برای تامین صلح در داخل خاورمیانه است. با این حال این پیشنهاد به هیچ‌وجه از سوی طرف عربستانی جدی تلقی نشده بود.

با آمدن دموکرات‌ها بر سر کار در ایالات متحده، کام سعودی‌ها هم تلخ شد و آنها مهم‌ترین حامی خود را در واشنگتن از دست دادند. تئوریسین‌ها اعلام کرده‌اند که سیاست خارجی امریکا احتمالا از این پس بر روی مهار چین متمرکز خواهد بود و دستکم در سال‌های کاری بایدن، عربستان نمی‌تواند روی همکاری تنگاتنگ و پشتیبانی بی‌حساب و کتاب واشنگتن حساب باز کند. این موضع باعث شد تا ریاض به‌فکر ترمیم روابطی بیفتد که در سال‌های دولت ترامپ آنها را تخریب کرده بود.

از سوی دیگر جنگ یمن تبدیل به باتلاقی برای سعودی‌ها شده و آنها به‌خوبی می‌دانند که پایان این جنگ بدون حمایت ایران غیر ممکن است. از آنجایی که این جنگ خسارت مالی و روانی زیادی به سعودی‌ها زده، آنها ترجیح می‌دهند تا هرچه زودتر این ماجرا را پایان دهند. ایران هم در وضعیت تحریم نیاز به آشتی‌های منطقه‌ای دارد و بدون برقراری رابطه نرمال با عربستان، برقراری روابط با دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس که متحدان ریاض هستند ممکن نیست. از آنجایی که تهران سیاست خارجی خود را در دولت سیزدهم برمبنای گسترش روابط با کشورهای اطراف قرار داده، مهم‌ترین گام و یکی از اولویت‌ها می‌تواند بازگرداندن روابط دیپلماتیک دو کشور به حالت پیشین باشد.

اما موانعی هم بر سر راه است. سعودی‌ها در شش سال گذشته هزینه زیادی را صرف دشمنی با ایران کرده‌اند و این موضوع باعث گسترش بی‌اعتمادی شده است. از سوی دیگر هنوز چراغ سبزی برای پذیرش حوثی‌ها به عنوان نیرویی موثر بر سرنوشت یمن از خود نشان نداده‌اند و کماکان فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را برای خود مضر می‌دانند. رفع همه این موارد کار آسانی نیست و احتمالا با حضور دیپلمات‌ها مسائل زیادی برای گفتگو پیش خواهد آمد.

به‌هر حال در خاورمیانه ای که با کاهش حضور آمریکایی ها مواجه شده، اغلب کشورها به فکر تجدید روابط با همسایگان خود و رفع کدورت‌ها افتاده‌اند. دور پنحم گفتگوهای تهران و ریاض در حالی برگزار شد که سفر اردوغان رئیس جمهور ترکیه و شهباز شریف نخست وزیر جدید پاکستان تحولات جدید را در منطقه رقم زد و باید دید در دور ششم گفتگوها آیا تهران و ریاض به پیشرفت قابل توجهی دست خواهند یافت یا خیر.